امروزه گردشگری یکی از پویا ترین فعالیت ها در ایجاد تحول اقتصادی- اجتماعی در گستره ی جهان بوده که به طور روز افزون اهمیت یافته است. از آنجایی که شهرها به عنوان جذاب ترین فضاها برای گردشگران دارای مراکز مهم اقتصادی ، علمی  ، تفریحی ، پزشکی و غیره بوده و افزون بر این ، از جاذبه های طبیعی و میراث فرهنگی نیز بهره مند هستند. بنابراین برای دستیابی به توسعه پایدار گردشگری ، شهرها از تمام ابعاد اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی ، زیست محیطی و کالبدی باید مورد توجه قرار بگیرند. به دلیل زیر ساخت های فناوری، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایجاد شده در قرن بیست و یکم، پدیده گردشگری یک واقعیت اجتناب ناپذیر در رفتار و عمل انسان برای ارضای روح کنجکاوی او خواهد بود. سفر به دیگر نقاط دنیا چه به صورت حقیقی و واقعی و چه به صورت مجازی، با انگیزه های مختلفی جزو ملزومات زندگی قرن بیست ویکم و شکل دهنده جریانی است که مرزهای ملی و بین المللی را درنوردیده، رویکردی فراتر از دولت و ملت خواهد داشت. گردشگری به عنوان یکی از منابع در آمد و ایجاد اشتغال در سطح محلی می تواند رهیافتی برای توسعه اقتصادی باشد. گردشگری بخصوص در زمانی که سود فعالیت های دیگر بخش های اقتصادی در حال کاهش باشد، جایگزین مناسبی برای آنها و راهبردی برای توسعه است. روش تحقیق در پژوهش حاضر به صورت توصیفی-تحلیلی خواهد بود که بر توسعه پایدار گردشگری تاکید دارد. در این دیدگاه، توسعه گردشگری با استفاده از منابع موجود به گونه ای است که ضمن پاسخ دادن به نیازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ضوابط قانونی جامعه و انتظارات گردشگران بتوان وحدت و یکپارچگی، هویت فرهنگی، سلامت محیط زیست، تعادل اقتصادی و رفاه مردم محلی را تامین کرد .

 1- مقدمه

اگرچه تنها در سالهاي اخير است كه مفهوم پايداري تبديل به بخشي از جريانات اصلي انديشه‌هاي زيست محيطي و اجتماعي شده است اما، در واقع اين مفهوم از زماني كه جوامع بشري وجود داشته‌اند، در ميان آنها حضور داشته است. در قانون ايروكوئيز  از قبايل سرخپوستان بومي آمريكا آمده است كه در هر تصميم‌گيري و تدبيرسازي كه براي زندگي امروز خود مي‌كنيم، بايد اثرات آن را روي هفت نسل بعد مورد توجه قرار دهيم. اگرچه جهان در عصر حاكميت اين عقيده، جايي متفات از امروز بود، ولي چنين گفتاري به روشني طرز فكر و زندگی را توصيف مي‌كند، كه امروزه نيز تقاضا و طالب دارد.

امروزه گردشگری یکی از پویا ترین فعالیت ها در ایجاد تحول اقتصادی- اجتماعی در گستره ی جهان بوده که به طور روز افزون اهمیت یافته است . امروزه مردم نسبت به گذشته بیشتر کار میکنند و کمتر وقت آزاد برای خود تعریف می کنند بنابراین اوقات فراغت فشرده تر شده و مردم چندین مسافرت کوتاه مدت را ، به یک تعطیلات طولانی ترجیح می دهند. بنابراین به دنبال مقاصدی هستند که به راحتی و به سرعت قابل دسترس باشند. این سرایط ، برای مقاصد نزدیک قابل دسترسی ، بسیار سودمند بوده و باعث توسعه گردشگری شهری شده است.

در آمدزا بودن گردشگری و اهمیت های ویژه اقتصادی و فرهنگی آن سبب گردیده است تا شهرها در پی آن باشند تا سطح درآمد بیشتری را برای شهروندان خود فراهم ساخته و کیفیت زندگی آنها را افزایش دهند.به همین دلیل است که مدیران شهری و مسئولان ، برنامه ریزان شهری وتصمیم گیرندگان در گوشه و کنار جهان کوشیده اند تا بر موقعیت و جذابیت های گردشگری شهرشان افزوده و جایگاه آن را در بازار رقابتی جهان از سایر شهرها متمایز کنند. امروزه برنامه ریزی و مدیریت شهری بسیار متحول گردیده است.از انجا که شهرها برای رفاه و آسایش بیشتر شهروندان مدیریت می گردند ، برنامه ریزی شهری ، نقش مهمی در موفقیت برنامه ها و طرح های توسعه شهری ، به عهده دارد.در دهه های اخیر به منظور توسعه شهرها و گردشگری شهری ، دو نوع برنامه ریزی مورد تأکید قرار گرفته اند که عبارتند است برنامه ریزی شهری و برنامه ریزی برای گردشگری که دارای ارتباطی متقابل بوده و وابستگی سیستماتیک دارند.

از آنجائی که شهرها به عنوان جذاب ترین فضاها برای گردشگران دارای مراکز مهم اقتصادی ، علمی  ، تفریحی ، پزشکی و غیره بوده و افزون بر این، از جاذبه های طبیعی و میراث فرهنگی نیز بهره مند هستند. بنابراین برای دستیابی به توسعه پایدار گردشگری، شهرها از تمام ابعاد اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی ، زیست محیطی و کالبدی باید مورد توجه قرار بگیرند. به دلیل زیر ساخت های فناوری، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایجاد شده در قرن بیست و یکم، پدیده گردشگری یک واقعیت اجتناب ناپذیر در رفتار و عمل انسان برای ارضای روح کنجکاوی او خواهد بود. سفر به دیگر نقاط دنیا چه به صورت حقیقی و واقعی و چه به صورت مجازی، با انگیزه های مختلفی جزو ملزومات زندگی قرن بیست ویکم و شکل دهنده جریانی است که مرزهای ملی و بین المللی را درنوردیده، رویکردی فراتر از دولت و ملت خواهد داشت. گردشگری به عنوان یکی از منابع در آمد و ایجاد اشتغال در سطح محلی می تواند رهیافتی برای توسعه اقتصادی باشد. گردشگری بخصوص در زمانی که سود فعالیت های دیگر بخش های اقتصادی در حال کاهش باشد، جایگزین مناسبی برای آنها و راهبردی برای توسعه است. امروز صنعت گردشگری به اندازه ای در توسعه اقتصادی - اجتماعی کشورها اهمیت دارد که اقتصاددانان آن را «صادرات نامریی» نام نهاده اند. صنعت توریسم از صنایعی است که در سال های اخیر به سرعت گسترش یافته و در ردیف یکی از بزرگ ترین منابع درآمد جهان در آمده است. همچنین باید افزود که چرخه عظیم مالی که به طور غیرمستقیم طول محور صنعت گردشگری می چرخد، به مراتب مهم تر از درآمدهای مستقیم بر اقتصاد جهانی تاثیر گذار است.

 2-طرح موضوع :‌

موضوع مورد پژوهش بررسی میزان توانمندی گردشگری شهر از جایگاه توسعه پایدار می باشد. از منظر وجود مشكل ، مي توان عدم تعادل هاي موجود در فضا را عاملي درجهت مداخله مجدد در فضا بيان نمود.

ـ ميزان همرا‌‌هي فضا با زمان ،از جهت نوع خدمات و نيز در ابعاد زيست محيطي ، بسیار کاهش پیدا کرده است. . چنين وجهي مكان را در تقابل با زمان قرار داده است .

به دلیل كاهش ارزش سكونتي زمينه را براي ساخت و ساز های نا همگن فراهم ساخته است . چنين وجهي علاوه بر كاهش انسجام فرهنگي ـ اجتماعي در فضا ، به ميزان بيشتر بر بهره برداري نامطلوب فضا دامن مي زند  .

ـ فضا در تقسيمات و تركيبات خود ، با قاعده هاي ديروزين خود فاصله گرفته است اين امر مانع از شكل گيري مراتبي از مركز در آنها گشته كه بتواند انسجام لازم را در فضاها و نيز بين آنها ايجاد نمايد . چنين وجهي فضا را در ابعاد مختلف آن به چند پارچگي سوق داده است.

 3-اهداف تحقیق

مجموعه اهداف تحقیق حاضر به شرح ذیل می باشد:

-        ضرورت گردشگری در راستای توسعه پایدار

-        شناسایی و معرفی توانمندی های گردشگری

-        شناسایی و ارزیابی اثرات توسعه گردشگری بر توسعه شهری در زمینه های مختلف اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی   

4-مفهوم گردشگری:

   سیاحت و گردشگری پدیده ای دیرپا و قدیمی است و عمری به قدمت تاریخ بشری دارد و ضرورت های زمان همراه با توسعه و گسترش فناوری باعث شده است که نیاز به استراحت ، تفریح و تمدد اعصاب بیش از هر زمان دیگری در این عصر نمود پیدا کند.در یک مقیاس کلی ، گردشگری تقریبا" 6 درصد از تجارت جهانی را تشکیل می دهد(لی:1378). با توجه به رشد روز افزون و سریع صنعت گردشگری در بسیاری از ابعاد فرهنگی ، اقتصادی و زیست محیطی ، نیاز به یک برنامه ریزی هدفمند و جامع برای همگام شدن با توسعه ی پایدار مورد نظر مجامع معتبر گردشگری روز به روز بیشتر می شود(رنجبریان و زاهدی ، 1390 :8) و این در حالی است که مقوله ی گردشگری به شکل گسترده و فراگیری مدنظر دولت های مختلف جهان می باشد که هریک اهداف خاصی را ازاین صنعت خواستار می باشند و در واقع گردشگری پدیده ای است که تقریبا" نوظهور که آغاز آن به اوایل قرن نوزدهم میلادی باز می گردد(پاپلی یزدی و سقایی ، 1389 : 15 ). از این رو طرح ریزی و ایجاد استراتژی مناسب برای پیاده سازی ایده های نوین گردشگری در مسیری ممکن می باشد که ابتدا شناختی از محیط و توانمندی های آن داشته باشیم و سپس با توجه به این توانمندیها راهکارهای توسعه را به اجرا در می آوریم . بررسی و شناخت توانمندی های گردشگری یک منطقه به عنوان فعالیتی اقتصادی ، که در آمد بسیاری از کشورها را شامل می شودمی تواند باعث رشد رو به بالا و پایدار نمودن شرایط اقتصادی مقصد شود، از طرفی در زندگی ماشینی قرن 21 با روند رو به جاو و سریع توسعه فناوری و درگیر شدن مردم در جریانات زندگی ، توجه بیشتر به مقوله های گردشگری و مولفه های فرهنگی آن بیش از پیش احساس می شود تا حدی که قرآن مجید در آیاتی چند انسان ها را به این موضوع مهم دعوت نموده است(موحد، 1383: 12).

 5-مفهوم پایداری:

واژه پايداري امروزه به طور گسترده­اي به منظور توصيف جهاني كه در آن نظامهاي طبيعي تواماً بتوانند تا آينده اي دور، ادامه حيات دهند بكار گرفته مي­شود. "پايدار يعني با ثبات، با دوام يعني چيزي كه ثابت و برقرار مي­ماند، پايداري پديده­هاي پايدار ناشي از دوام الگو، روش يا سيستم پديده­ها در طي زمان طولاني است. در اين حالت، خود اصل پديده با تمام ويژگي­هاي مادي و غير مادي­اش باقي نمي­ماند، بلكه در هر دوره بر اساس الگويي واحد و يا ثابت تكرار مي شود و از اين طريق تداوم مي­يابد، در اين تكرار و باز تكرار، خود را اصلاح مي­كند و در هر دوره سعي در هماهنگي هر چه بيشتر با شرايط پيراموني خود دارد. " (پاکزاد،115،1381) "پايداري به مفهوم برآوردن نيازهاي فعلي بدون از بين بردن قابليت‌هاي نسل‌هاي آينده در آينده در تامين نيازهاي خود است. واژه «پايدار» امروزه به طور گسترده‌اي به منظور توصيف جهاني به كار گرفته مي‌شود كه در آن نظام‌هاي انساني و طبيعي تواماً بتوانند تا آينده‌اي دور ادامه حيات دهند. ايده پايداري هنوز كاملاً نو بوده و درك معاني و چگونگي به كارگيري آن همچنان در حال شكل‌گيري است. تنها در اين چند دهه اخير است كه واژه پايداري با معني كنوني آن يعني آنچه كه مي‌تواند در آينده تداوم يابد كاربرد پيدا كرده است. " (ثقفی،20،1390)

"پايداري در معماري نه يك امكان، بلكه الزامي براي تك تك پروژه­هاست. پايداري نه يك اسلوب شخصي، بلكه موضعي مسئوولانه در قبال حقايق فاجعه باري همچون آلودگي، گرايش زمين، تغیيرات آب و هوايي و كميباب شدن منابع انرژي تجديد ناپذير است. از سوي ديگر، يكي از مهم­ترين دغدغه‌هاي پايداري آسايش كاربران است. "(سیمون،1389)  واژه پايداري،  درباره اكوسيستم هاي خود ابقا و خود جبران كه حد بردباري معيني دارند، به كار برده مي شود؛ سيستمي كه در واقع منجر به دوام اكوسيستم مي­شود .

اصطلاح  پايداري  به حداقل رساندن هزينه منابع لازم ، جهت طولاني شدن زندگي را بيان نمي­كند، بلكه اين حقيقت را بيان مي­دارد كه هيچ محيط خلق شده­اي توسط انسان بدون مشاركت محيط طبيعي يا سيستم اكولوژيك نمي تواند زنده بماند و ادامه حيات دهد.(آذربایجانی،1382) در كنار نقد مدرنيته به مثابه انديشه زاينده توسعه، در رويكرد به سنت به عنوان آلترناتيو، جهت دريافت رموز پايداري؛ ديدگاه كل­گرا در برابر تفكر تجزيه­گرا؛ پذيرش حاكميت طبيعت بر سرنوشت انسان به جاي سلطه انسان بر طبيعت؛  نگاه به زمان به صورت جاري و لاينقطع، جاي محدود كردن به عمر فرد يا نسل؛ توجه به مقياس و ايجاد شرايط در خور انسان،  به جاي سازمان دهي انتزاعي و مكانيستي و ... مجدداً از مقوله سنت اخذ و مورد باز بيني قرار گرفت. بدين­ترتيب مي توان گفت نظريه پايداري و اموري كه به يك نسل و يا زمانه محدود نمي­گردد از انديشه سنت اخذ گرديد. اين دريافت در حد نظري محدود نشد و براي تعميق در دريافت ها مصاديق سنت نيز مورد مداقه قرار گرفت.(احمدی،1382)

 6-توسعه پایدار:

کیفیت زندگی انسان ارتباط مستقیمی با کیفیت محیط زیست او دارد و با توجه به این که بسیاری از انسان ها در مکانی به نام شهر زندگی می کنند که محل بر قراری اکثر ارتباطات اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی نیز می باشد مسائلی از جمله بحران محیط زیست ، انرژی ، آلودگی صوتی ، ترافیک بخشی از عواملی هستند که می توانند کیفیت زندگی انسان را دستخوش تغییر و دگرگونی قرار دهند و در این شرایط در راستای افزایش و بهبود کیفیت زندگی انسان ، توجه به مقوله ی پایداری در شهر و توسعه پایدار احساس می شود .

توسعه را می توان تکامل سطح زندگی و رسیدن به شرایط آرمانی در حوزه اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی دانست که تحقق مفاهیم آزادي، عدالت، پویایی اجتماعی، توسعه انسانی و رشد اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی را به همراه می آورد(زاهدی اصل)پايداري به عنوان يك شرط اساسي ضرورتي است تا پيوند بين اكولوژي ،اقتصاد و امنيت اجتماعي از بين نرود. توسعه پايدار به سادگي مفهوم حفاظت از محيط زيست را در بر نمي گيرد در مقابل ،توسعه پايدار مفهوم جديدي از رشد اقتصادي را دربرمي گيرد كه موجب بهزيستي و فرصتهايي براي تمام مردم جهان مي گردد و عادلانه نيست كه تعداد معدودي، منابع طبيعي جهان و ظرفيتهاي موجود را براي منافع شخصي خود از بين ببرند. توسعه پايدار فرآيندي است كه در آن سياستهاي اقتصادي، مالي، تجاري، انرژي، كشاورزي، صنعت و ساير سياستها به نحوي طراحي مي شود كه موجز توسعه اي است كه از لحاظ اقتصادي، اجتماعي و اكولوژيكي پايدار مي باشد و مفهوم آن انجام سرمايه گذاري به قدر كافي در زمينه آموزش، بهداشت، جمعيت و انرژي است به طوري كه بدهي اجتماعي براي نسلهاي آينده به وجود نيايد.

  اصول منبعث از تعریف توسعه پایدار که بر مبنای جهان بینی تعریف شده هر تمدنی به دست می آید، باید اصول تعیین کننده و مسلط بر همه فعالیت های جامعه اعم از معنوی و مادی (کیفی و کمی) مورد توجه قرار گیرند. به طور اجمال می توان گفت که: آن چه امروزه به عنوان (توسعه پایدار) مطرح است عمدتاً به جنبه های مادی و فیزیکی (کمی) محیط زیست و در جهت حفظ وضع موجود برای نسل های آینده می پردازد، به عبارت دیگر حفاظت از منابع محیطی و توسعه پایدار اقتصادی به عنوان هدف اصلی مطرح است. (نقی زاده،1379،75) در مضامین توسعه پایدار چهار مفهوم یا تعهد اصلی نهفته است:1-آینده گرایی2-محیط گرایی 3-عدالت گرایی 4-مشارکت گرایی.(امین زاده،1387)

هردو مفهوم توسعه و پایداری با وجود اهداف ظاهراً متضاد خود، در پی حفاظت، افزایش و نگهداری سرمایه‏های تولیدی، طبیعی و اجتماعی می‏باشند. از این رو به لحاظ منطقی سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی توسعه پایدار در قالب عقلانیت اقتصادی، عدالت اجتماعی و تعادل بوم گرایی در تلاقی و برخورد مستمر با یکدیگر می‏باشند. بهره‏وری اقتصادی در کنار رفاه مادی و هر دو در کنار دغدغه‏های زیست محیطی، شکل‏گیری یک کل مسنجم را بسیار دشوار می‏سازد.(احمدی،52،1387) توسعه‏ی پایدار در بخش محیط زیست می‏تواند زمینه‏های مختلفی همچون حفاظت از اتمسفر، استفاده مناسب از زمین، حفاظت از جنگل‏ها، کویرزدایی، توسعه کوهستان‏‏ها، کشاورزی و تنوع زیستی، مدیریت منابع آب، مدیریت مواد شیمیایی خطرناک و... را در بر گیرد و این مشارکت همه گیر جامعه، سازمان‏های خصوصی و دولتی نقش به سزایی دارد. (نوابخش،1388،52)

 7-گردشگری شهری:

 گردشگری در چارچوب فضایی خاصی عمل می کند.که یکی از این الگوهای فضایی گردشگری شهری می باشد. نواحی شهری به علت اینکه جاذبه های تاریخی و فرهنگی زیادی دارند ، غالبا" مقصد گردشگری مهمی محسوب می شوند.شهرها معمولا" جاذبه های متنوع و بزرگی شامل:مناطق طبیعی داخل شهری، موزه ها ، بناهای یادبود ، تئاتر ، استادیوم های ورزشی ، مناطق با معماری تاریخی ومحوطه های باستانی و ... را دارا بوده که این خودگردشگران بسیاری را جذب می کند.علاوه بر این حتی در صورتی که جاذبه های گردشگری در مناطق غیر شهری باشند ، از آنجا که شهرها در عینیت یافتگی مکانی ، تبلور فضایی را در رابطه با پیرامون خود شکل می دهند، در این فضای شهری ، کارکرد تنگاتنگ شهر و پیرامون از اهمیت اساسی در پراکنش فضایی برخوردار می باشد، باز حجم زیادی از گردشگری در شهرها متمرکز می شوند، زیرا محل سکونت ، سرویس غذا ،ارتباطات ، حمل و نقل و سایر خدمات گردشگری در شهرها واقع اند که بازدید کنندگان از مناطق اطراف شهر و خود شهر از آن استفاده می کنند.

به طورکلی سیاست های مؤثر در مورد گردشگری پایدار شهری به شرح ذیل می باشد:

·         ارتقای توسعه محلی و اصلاح کیفیت زندگی جامعه میزبان

·         ترویج ویژگی های فرهنگی ، محلی و تاریخی

·         هماهنگی بین نیازهای کیفیت تجارب گردشگری و کیفیت زندگی ساکنان

·         حفظ کیفیت محیط زیست که هم جامعه میزبان و هم گردشگران به آن وابسته هستند.(سرور و بلواری زاده دشتستانی ، 1386 : 458)

گردشگری شهری عبارت است از مسافرت به شهرها با انگیزه های مختلف بر اساس جذابیت های مختلف و امکانات تسهیلاتی که شهر دارد و در شخص ایجاد جذابیت می کند. گردشگری در چارچوب الگوهای فضایی خاصی عمل می کنند که یکی از این الگوهای گردشگری شهری است. شهرها معمولا با جاذبه های متنوع و بزرگی شامل موزه ها، بناهای یادبود و مکانهای تاریخی، گردشگران بسیاری را جذب می کند. یکی از مهم ترین مقاصدی که روندهای گردشگری جهان را در دهه های گذشته تحت تأثیر قرار داده، مراکز شهری است. در واقع، چون شهرها جاذبه های متنوع و بزرگی از قبیل موزه ها، بناهای یادبود، تئاترها، استادیوم های ورزشی، پارکها، شهربازی ها، مراکز خرید، و مناطقی که معماری تاریخی و مکان هایی مربوط به حوادث مهم با افراد مشهور را دارند . و از سوی دیگر به دلیل پایین بودن هزینه و زمان جابه جایی برای دستیابی به مقاصد گردشگری، در نتيجه گردشگران بسیاری را جذب می کنند (.به طور کلی و عمده، توریسم شهری دو انگیزه و هدف اصلی را دنبال می کند که عبارت است از: اهداف تجاری و اهداف فرهنگی. نخستین شرط موفقیت هر شهر در توسعه گردشگری، وجود زیرساخت های مناسب شهری و مدیریت عاقلانه و مدبرانه در عرصه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، و مانند اینها است. دومین شرط برای تضمین موفقیت سیاست توسعه گردشگری شهری، تنسیق و آمایش جاذبه های شهر و ایجاد تسهیلات و امکاناتی است که دسترسی به جاذبه ها را بیش از پیش آسان کند.

 8-گردشگری پایدار:

در فرهنگ بزرگ سخن ذیل واژه توسعه نوشته شده:" گسترش دادن ، وسعت یافتن ، ترقی وپیشرفت بویژه در زمینه علوم و اقتصاد و زمینه های مدین دیگر" ( انوری ،1381 ،ص 895). توسعه فرآیندی هدفدار است که بوسیله انسان آغاز می گردد و هدف آن بهبود بخشیدن به شرایط زیستی کلیه افرادی است که در یک جامعه زندگی می کنند .توسعه قبل از هر چیز "رشد "را در ذهن متداعی میکند ، اما توسعه به معنی صرفا"رشد نیست ، توسعه را شاید بتوان تغییر نامید ، اما مسلما" هر تغییری را در جوامع نمی توان به معنای توسعه دانست. عده ای مفهوم توسعه را مترادف با پیشرفت و تکامل می دانند ، در حالی که بسیاری از مظاهر توسعه و یا عجالتا" ابعادی از توسعه ، ممکن است نتایج منفی نیز داشته باشند.ابعاد توسعه عبارت است ازتوسعه اقتصادی ، توسعه اجتماعی ، توسعه سیاسی ، توسعه صنعتی و توسعه فرهنگی(قلی زاده ،1388،ص92). توسعه پایدار به این معنی است که حفظ استانداردهای سطح زندگی آینده بشریت اهمیت بسیار زیادی دارد و دیگر نمی توان از محیط زندگی انسانها همانند گذشته بهره برداری و استفاده نماییم. و باید آثار گردشگری را از ابعاد مختلف مورد بررسی و تحلیل قرار داده تا بتوانیم از تهدیدات آن بکاهیم، از فرصت های آن نهایت بهره برداری را بکنیم ، نقاط ضعف را به حداقل رسانیده و نقاط قوت را توسعه دهیم.براین اساس سازمان های بین المللی از جمله سازمان جهانی جهانگردی اصول قابل قبولی را ارائه کرده اند و توسعه پایدار گردشگری به مفهوم مدیریت تمامی منابع است ، به طوری که ضمن رعایت تمام شئونات فرهنگی کشورها ، سیاست های حمایتی و فرایندهای زیست محیطی و تنوع عوامل محیطی در آن حفظ شود تا نیاز گردشگران فعلی و جامعه میزبان را تامین کرده و در عین حال باعث تقویت نیازها و انتظارات آینده آنها شود.گردشگری در بخش اقتصاد شامل خدماتی است که تاثیر زیادی برفعالیتهای اقتصادی و اجتماعی دارد و شناخت این ارتباطات کمک بسیار زیادی به تعامل بین توسعه پایدار و گردشگری فرهنگی می کند. از دیگر موارد مهم در این خصوص نوآوری و خلاقیت برای استفاده از تمامی پتانسیل ها می باشد. و این امر زمانی محقق می شود که از انواع تخصص ها و آموزش ها استفاده شود.گردشگری پایدار را نمی توان جدا از مفهوم توسعه پایدار بحث کرد ، بنابراین مفاهیم توسعه پایدار در بخش گردشگری ، در قالب مفاهیم توسعه پایدار اقتصاد کلان ، قابل تبیین است.گردشگری پایدار بر ضرورت استفاده و توسعه منابع گردشگری در مسیرهای سالم تأکید می کند.اوايل 1990 اصطلاح گردشگري پايدار، ميان دانشگاهيان و شاغلان براي توصيف تنايج مطلوب و علمي رواج پيدا کرد که وابسته است به شرايط و محدوده توان بالقوه جديدي براي اشکال اوليه گردشگري جايگزين تعريف کرده که با ظهور شديد گردشگري شهري همراه بوده است.اين اصطلاح از ايده توسعه پايدار وام گرفته شده که به پايه اي ترين کاربرد توسعه پايدار اشاره دارد و آن به معناي رفع نيازهاي حال حاضر بدون کاهش ميزان دسترسي نسل آينده به منابع براي رفع نيازهايشان است. گردشگري به طور گسترده اي از منابع به منظور ايجاد قابليت زيست درازمدت تر استفاده و محافظت مي کند. در واقع گردشگري پايدار در جهت به حداقل رساندن نقاط منفي و به حداکثر رساندن نقاط مثبت است.

گردشگری در مفهوم پایداری در برگیرنده پردازش معنایی خاص خود است.در این میان زایش این مفهوم در ادبیات گردشگری حاصل تلاش در دستیابی به توسعه پایدار در تمامی زمینه های توسعه می باشد.بخصوص بعد از اجلاس زمین در سال 1992در ریودوژانیرو که دولت ها را به سمت توسعه‌ای سوق داد که حداقل زیان ولطمه را برمحیط زیست وارد سازد ؛ توافقات حاصله در دستور کار جلسه 21(یعنی برنامه‌های مربوط به قرن بیست ویکم) قرار گرفت.

  این دستور جلسه در واقع شامل مجموعه‌ای از طرح ها عملی مفصل بود که نقش هر کشور در رسیدن به توسعه پایدار بیان می نمود.از این رو بر مبنای دستور جلسه 21، از سوی سازمان های بین المللی گردشگری در سطح جهان « دستور جلسه 21برای گردشگری » منتشر شد.که در آن نیاز به رسمیت شناختن نقش گردشگری را در فرایند توسعة مناسب گوشزد می کرد و ضرورت طرح عملی برای سازمان های گردشگری را در راستای به فعلیت در آوردن اصول گردشگری پایدار را پیش می‌کشید(لومسدن،‌375،1380).به دنبال این روند اولین کنفرانس جهانی گردشگری پایدار در سال 1995 در مادرید برگزار شد. برخی از نکات مطرح شده در این کنفرانس پیرامون گردشگری پایدار عبارت بودند از:

• توسعه گردشگری باید براساس معیارهای پایداری باشد.بدین معنا که مسایل اکولوژیکی در بلند مدت ، مسایل اقتصادی وتعهدات لازم نسبت به جنبه های اجتماعی و اخلاقی باید رعایت شود.
• ماهیت پایداری گردشگری مستلزم محیط های طبیعی ، فرهنگی وانسانی است.
• گردشگری باید جنبه های فرهنگی ، ارزشی وعناصر سنتی جوامع محلی را مد نظر داشت باشد.

 9-نقش گردشگری در توسعه اقتصادی

در بررسی رابطه اقتصاد و جهانگردی ، اقتصاددانان اهمیت اقتصادی را مورد تأکید قرار می دهند و توسعه جهانگردی را تابعی از کل اقتصاد دانسته و آن را پدیده ای اقتصادی و تحت تأثیر متغیر بازارها می دانند. در این دیدگاه ، صاحبنظران به مواردی چون جذب ارز خارجی ، گسترش و رونق صنایع دستی ، افزایش صادرات ، توسعه امکانات رفاهی ، تعادل پرداخت ها ، توجه به عایدات خارجی ، تنوع سازی اقتصادی ، جذب سرمایه های سرگردان و اشتغالزایی به عنوان رابطه ی توریسم با اقتصاد اشاره کرده اند. به نوعی در این دیدگاه توریسم فعل و انفعالات اقتصادی را تسریع می کند و از سوی دیگر جریانات کلی اقتصادی (اقتصاد آزاد ، فعالیت بخش خصوصی ) و میزان رشد توریسم را تحت تأثیر قرار می دهد و از این رو بین توریسم و توسعه اثتصادی رابطه متقابل وجود دارد.

گردشگری نه تنها  به واسطه عملکرد خود زمینه ساز توسعه و رشد اقتصادی شهر می گردد ، بلکه یک شهر سالم و توسعه یافته با فراهم سازی ساختارهای مورد نیاز می تواند زمینه جذب بهتر و بیشتر گردشگر و بهره مندی از مزایای اقتصادی آن را فراهم نماید.گردشگری از دهه 60 توسط اقتصاد دانان توسعه در ردیف صنعت قرار گرفت و به عنوان صنعت توریسم در سطح جهانی مطرح گردید . این موضوع باعث شد تا دولت ها تمام توان خود را صرف ایجاد زیر ساخت ها و سرمایه گذاری جهت تأمین امکانات کنند و اجازه دهند تا سرمایه گذاری دیگر بخش ها در جریان مبادلات گردشگری و برای ایجاد خدمات و محصولات جدید توریستی هزینه شوند.

در مجموع اثرات اقتصادی مستقیم و غیر مستقیم گردشگری در توسعه پایدار شهری را در موارد زیر می توان خلاصه کرد:

ایجاد اشتغال مستقیم و غیر مستقیم دائمی و فصلی در طیف متنوعی از مشاغل خدماتی و غیر خدماتی در شهر و پسکرانه آن.

افزایش درآمد سرانه و بالا رفتن سطح رفاه عمومی شهروندان

افزایش درآمد مراکز خدماتی و بازرگانی و صنعتی شهر

افزایش درآمد های مالیاتی دولت و بالطبع شهرداریها

انتشار بخشی از درآمدهای گردشگری مازاد بر نیاز شهر به منطقه فرادست

ایجاد و افزایش انگیزه سرمایه گذاری داخلی و خارجی در شهر و پسکرانه ی آن به دلیل افزایش جمعیت شهری ، گستردگی بازار ، تنوع در نیازها و وفور نیروی کار

افزایش منابع مالی به منظور حفظ مواریث فرهنگی و طبیعی شهر و پسکرانه ی آن

افزایش ارزش افزوده زمین ، مسکن و... در شهر و پسکرانه ی آن

ایجاد انگیزه  جهت توسعه و تجهیز مراکز اقامتی – پذیرایی و خدماتی توسط بخش های خصوصی و عمومی با عنایت به منافع سرشار اقتصادی حاصل از عرضه خدمات مذکور به گردشگران(وای گی،1377،310)

 گردشگری شهری هنگامی میتواند مفید واقع شود که در رابطه با دیگر کارکردهای شهری باشد.از آنجا که مفهوم پایداری شهری در برگیرنده تعامل سه عامل محیطی ، اجتماعی – اقتصادی و کالبدی است برنامه ریزی در رابطه با گردشگری پایدار شهری نیز در برگیرنده سه سطح بازار ، رشد شهری و اجتماعات محلی است.هر یک از این سطوح با در نظر گرفتن ظرفیت مدنظر ، در چارچوب پایداری گردشگری می بایست به گونه ای برنامه ریزی شوند که کارکرد بهینه سیستم عرضه و تقاضای گردشگری را فراهم آورند.(پاپلی یزدی و سقایی ،1386 : 199 ) مفهوم کلی توسعه پایدار در ارتباط با نقش ویژه گردشگری در اداره بین المللی و کمک به مجموعه عوامل گردشگری است که به دو عنصر می پردازد: 1- توانایی گردشگری برای ادامه فعایت در آینده و تضمین شرایطی که آن را محقق می کند 2- توانایی جامعه و محیط در جهت جذب کردن و سوددهی از طریق تاثیرات گردشگری به شکلی پایدار

بطور‌کلی این تلاش ها نشان ازآن دارد که گردشگری بتواند  در پردازش توسعه پایدار راهکاری عملی را شکل دهد.از این رو هدف اصلی در بسط معنایی گردشگری پایدار پیرامون ارائه روش های منطقی در بهره گیری از منابع طبیعی و انسانی و ممانعت از به کارگیری غیر علمی این منابع می باشد. توسعه پایدار گردشگری دارای دو جنبه حفاظت از محیط زیست ومنابع ومیراث فرهنگی جوامع است. از این روگردشگری پایدار باید با سیاست مشخص و مدونی به اجرا در آید تا بتواند حرکت امید بخشی را در توسعه همه جانبه فضاهای جغرافیایی تضمین کند.

گردشگری پایدار برای کارایی بالاتر در این زمینه دارای اصولی می باشد که هماهنگ کننده اهداف و راهکارهای عملی می باشد.اصول گردشگری پایدار را می توان به شرح زیر بیان نمود(لومسدن ،378،1380):

-          توسعه گردشگری باید بر اساس معیارهای پایداری باشد.

-          ماهیت پایداری گردشگری مستلزم محیط های طبیعی ، فرهنگی و انسانی است.

-          گردشگری باید جنبه های فرهنگی ، ارزشی و عناصر سنتی جوامع محلی را مد نظر داشته باشد.

گردشگری پایدار برای کارایی بالاتر در این زمینه دارای اصولی می باشد که هماهنگ کننده اهداف و راهکارهای عملی می باشد.اصول گردشگری پایدار را می توان به شرح ذیل بیان نمود:

·         استفاده از ماهیت پایدار گونه منابع طبیعی

·         کاهش بیش از حد مصرف و اتلاف

·          حفظ تنوع

·         برنامه ریزی

·         حمایت از نظام اقتصاد محلی

·         مشارکت اجتماع های محلی

·         مشاوره با افراد ذینفع و عامه مردم

·         آ موزش خدمه

·         مسئولیت بازار یابی صنعت گردشگری

تحقق توسعه پایدار گردشگری در گرو سه رویکرد همه جانبه نگر و کل گرا ، آینده نگر ، مساوات گرا است.نگرش اول بر این باور است که توسعه هنگامی پایدار است که در بستر سیاسی ، اقتصادی و اکولوژیک ملاحظه گردد.در رویکرد دوم ، برآورد احتیاجات کنونی گردشگران ، جامعه میزبان ، و به موازات آن محافظت از محیط زیست و حفظ فرصت های برابر برای آیندگان مطرح است.در رویکرد سوم ، مساوات درون نسلی و فرانسلی در استفاده از امکانات ، داده ها و منابع مورد نظر است(تولایی ،1386 : 142).تحقق گردشگری پایدار شهری نیازمند شهری پایدار و انسان هایی با کنش های فرهنگ شهر نشینی است.آنچه در توسعه گردشگری پایدار شهری بر آن تأکید می شود علاوه بر ره آوردهای اقتصادی و اجتماعی این صنعت برای شهروندان و شهرها ، اهمیت به تداوم برنامه های توسعه گردشگری در زمان( توجه به نسل های آینده) وآثار توسعه در مکان های جغرافیایی( اثرات زیست محیطی ) است(تقوایی ،1388 :83)

10-نتیجه گیری:

بشر همواره از مشاهده طبیعت لذت می برند و سفر به نواحی بکر و دست نخورده و دیدار از جذابیت های طبیعی برای ارضای نیاز های روحی و روانی و ارائه پاسخی به کنجکاوی های بشر موضوع جدیدی نبوده و نیست. ز طرف دیگر، درآمیختگی با طبیعت، نیز، جاذبه های گردشگری بسیاری برای گذران اوقات فراغت، ایجاد می نماید. چراکه این در آمیختگی، هم با تبعیت از طبیعت همراه است و هم با بهره وری از آن. ( آلپاگونوولو، 1384: 82 ) می توان اینگونه بیان کرد که سواحل، برای ارتباط مستقیم با طبیعت و آب که به عنوان مهم ترین عنصر طبیعی و منشاء حیات و همه ی زندگی شناخته شده می شود، جایگاه مهمی در ایجاد شرایط رشد انسان دارد. ( منصوری،4،1389)) گردشگری تاریخی، رشد بسیار سریع تری از سایر اشکال گردشگری، مخصوصا در کشور های در حال توسعه، داشته و باید آن را به عنوان ابزار بالقوه مهمی برای کاهش فقر و توسعه ی اقتصادی جامعه به حساب آورد. گردشگری تاریخی معمولا به عناصر زنده و بنا شده ی فرهنگ متکی است و از گذشته ی ملموس و ناملموس به عنوان منبعی برای گردشگری بهره می گیرد. (تیموتی،1389: 24) صنعت گردشگری در طی دهه های اخیر بانرخ رشدی فزاینده گسترش یافته و منبع درآمد قابل ملاحظه ای برای بسیاری ازکشور های در حال توسعه است . اما کشور ما با وجود قابلیت های بالای خود ، سهم ناچیزی از این کسب و کار جهانی را به خود اختصاص داده است. گردشگری نقش مهمی در اقتصاد جوامع ایفا می کند . عامل پیشرفت در این زمینه ، شناسایی دقیق بازار است . صنعت گردشگری آمیزه ای از فعالیت های مختلف است که به صورت زنجیر وار در جهت خدمت رسانی به گردشگران انجام می گیرد. بنابراین ، گردشگری شامل پدیده ها و روابط حاصل از تعامل گردشگران ، عرضه کنندگان و فروشندگان محصولات جهانگردی ، دولت ها و جوامع است.

با توجه به نیاز جوامع به توسعه ، برای ایجاد یک توسعه همه جانبه و پایدار و همچنین جایگزینی منابع جدید کسب درآمد به جای منابع نفتی نیازمند استفاده از تمامی امکانات و قابلیت ها هستیم. در این راستا توسعه صنعت جهانگردی که اقتصاد دانان آنرا سومین پدیده اقتصادی پویا و رو به رشد پس از صنعت نفت و خودرو سازی می دانند ، به عنوان نیاز اساسی کشور مطرح می شود. گردشگری در مراحل اولیه توسعه مؤثرترین آثار اقتصادی را در یک کشور جهان سوم دارد و با پشت سر گذاشتن مراحل صنعتی ، از اهمیت این تأثیرات کاسته می شود.همچنین گسترش جهانگردی در صورت تعیین اهداف و سیاست های جهانگردی و رفع مشکلات دیپلماتیک در سطح منطقه ای و جهانی ، بهبود وضعیت نگهداری و بهره برداری از ابنیه تاریخی ، زیبا سازی و ایمن سازی شهرها منجر به گسترش ارتباطات اجتماعی و توسعه اجتماعی سیاسی می شود و در صورت مدیریت صحیح به لحاظ فرهنگی منجر به بسط و توسعه روابط فرهنگی میان کشورهای مختلف دنیا و آگاهی مردم نسبت به ارزش های فرهنگی و حفظ الگوهای فرهنگی خواهد شد.افزایش درآمد حاصل از گردشگری منجر به پایداری در شهر و نگهداری منابع و حفظ آثار تاریخی و بالطبع آن احسان شهروندان به تعلق داشتن به مکان و احساس مسئولیت بیشتر داشتن را موجب می شود. توسعه گردشگری نقش مؤثری در فرآیند بازسازی فیزیکی محیط های درون شهری بسیاری از شهرها داشته و از این طریق به بهبود تصویر ذهنی این مقصدها منجر شده است.یکی از اهداف اصلی توسعه گردشگری توسعه اجتماعی – اقتصادی مقصد و رفاه ساکنین محلی است. این توسعه در گردشگری شهری معمولا" با نام احیاء یا بازسازی مطرح می شود.بدین ترتیب گردشگری می تواند به عنوان موتور محرک سایر بخش های اقتصادی محسوب شود و توسعه اقتصادی شهرها را به همراه داشته باشد.

 منابع:

 آذربايجاني مونا، مجيد مفيدي، (1382)مجموعه مقالات سومين همايش بهينه سازي مصرف سوخت در ساختمان، تهران- 1382.

1. احمدی، میترا (1387)،جهانی شدن و پایداری شهری: مؤسسه‏ی تحقیقات و توسعه علوم انسانی. تهران
2. آلاگونوولو، آدریانو (1384) معماری بومی، ترجمه ی علیمحمد سادات افسری، تهران: فضا
3. انوری،ح (1381)،فرهنگ بزرگ سخن،نشر سخن،جلد سوم،تهران
4. پاپلی یزدی،محمد حسین،سقایی،محمد،(1386)،گردشگری(ماهیت و مفاهیم)،انتشارات سمت،چاپ دوم،تهران
5. پاكزاد جهانشاه،(1381) کیفیت فضا،فصلنامه آبادي، شماره 37، 1381
6. تقوایی،مسعود،اکبری،محمود (1388)،مقدمه ای بر برنامه ریزی در مدیریت گردشگری شهری،انتشارات پیام علوی،تهران
7. تولایی،سیمین (1386)،مروری بر صنعت گردشگری،انتشارات تربیت معلم،تهران
8. ثقفی اصل،آرش،الیاس زاده مقدم،نصرالدین،(1390) تبیین مولفه ها و سیاستهای طراحی پایدار محیطی در فضاهای معماری و شهرسازی.تهران،نشریه آبادی،شماره 72.
9. دالن جی، تیموتی؛ جیان پی، نیاویان (1389) میراث فرهنگی و گردشگری در کشور های در حال توسعه، ترجمه ی اکبر پور فرج، تهران: مهکامه
10. سرور،رحیم،بلواری زاده دشتستانی،فروغ (1386)،مقاله:جایگاه گردشگری شهری در توسعه پایدار شهرها(مطالعه موردی:گردشگری در منطقه یک شهرداری تهران،همایش منطقه ای جغرافیا،گردشگری و توسعه پایدار،دانشگاه آزاد اسلامی اسلامشهر
11. قلی زاده،آذر (1388)،جامعه شناسی فرهنگی،انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان،اصفهان
12. لومسدن،لس (1380)،بازاریابی گردشگری،مترجم :محمد ابراهیم گوهریان،انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی،تهران
13. لی ،جان،(1387)،گردشگری و توسعه  درجهان سوم،مترجمین:رکن الدین افتخاری،امین صالحی و معصومه سادات،شرکت چاپ و نشر بازرگانی،تهران
14. منصوری، امیر (1389) ساحل، فرصت ناشناخته برای ارتقای کیفیت فضا، فصلنامه ی تخصصی هنر محیط منظر شهر معماری، شماره نهم، سال دوم
15. موحد ، علی،(1383)جغرافیای گردشگری ،دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز
16. نقي زاده محمد (1379)،مقاله: اصول توسعه پايدار و...، نشریه هنر، شماره44
17. نوابخش،مهرداد.ارجمند سیاه پوش،اسحق (1388)،مبانی توسعه پایدار شهری،انتشارات جامعه شناسان،چاپ اول،تهران
18. وای گی،چاک (1387)،جهانگردی در چشم انداز جامع،ترجمه پارسیان اعرابی،انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی ،تهران
19. یار احمدی، محمود (1378) به سوی شهرسازی انسان گرا، تهران، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری
20.  یاناس،سیمون(1389) نحوه آموزش طراحی پایدار زیست محیطی، تهران،نشریه معماری و شهرسازی،شماره 101